Kürt Kültüründe İlkler

[Siyabend]

1-İslam öncesi Kürt Edebiyatı'nın ilk yazılı örneği: Bilinen ilk Kürtçe şiir M.Ö 330 yılında Baraboz tarafından yazılmıştır.

2- Klasik Kürt Edebiyatı'nın (İslamî dönem) ilk şairi Baba Tahirê Hemedanî (Uryan) ile Eliyê Heriri’dir.

3- Kürtlerin adı bilinen ilk dengbêjî; Evdalê Zeynikê ( Van- Mikis)

4-İlk Kürt kadın dengbêji: Eski Sovyetler Birliği’nde yaşayan Kürtler içerisinde, ilk Kürt kadın sanatçı Susika Simo’dur.

5- Nesir alanında eser veren ilk Kürt yazar Elî Dînewerî’dir (820-895). Bilimsel konularda eser vermiş bu Kürt yazar eserini Arapça ile yazmıştır.

6-İlk Kürt edebiyatçısı Hewlêrli İbn Xalikan’dır. (Bu görüş Enver Mayi’ye aittir.)

7- İlk Kürt tasavvufçusu Melayê Cizîrî’dir. (1570-1640)

8-Milli temalı ilk şair Ehmedê Xanê’dir. (1651-1706)

9-İlk Kürtçe Sözlük Ehmedê Xanî’nin yazdığı "Nubîhara Biçûkan"ın bir bölümüdür.

10-İlk Kürtçe gramer kitabını Ali Teremoxî yazmıştır. (XVI. yy)

11-Coşku ve heyecan şiirlerine nam salan ilk Kürt şair Feqîyê Teyran’dır. (1390-1660)

12-İlk Kürtçe Mevlit, Melayê Batê tarafından yazılmıştır. (1417-1491)

13-Latince yayım yapan ilk Kürt dergisi Celaldet Bedirxan tarafından çıkarılan "Hawar" dergisidir. (1930)

14-Eserleri günümüze kadar ulaşan ilk Kürt kadın yazarlar; Mah Şeref Erdelanî ile Mîhrîbana Berwari’dir. ( 1814-1865 aynı yıllarda yaşadıkları tahmin ediliyor.)

15- Tarihte bilinen ilk Kürt tiyatrosu 1872 yılında Ebuzziya Mehmet Tavfik tarafından yazılan "Ecel-i Kaza"dır. "Kaza ile gelen ölüm" ya da "talihsiz ölüm" anlamı da taşıyan "Ecel-i Kaza"nın yazarı Ebuzziya Mehmet Tevfik, Orta Anadolu Kürtlerindendir. (Kaynak: Sedat Ulugana/ Kürtlerin en eski tiyatro eseri, "Ecel-i Kaza")

16- İlk Kürt gazetesi: "Kürdistan"- Mikdat Mithat Bedirxan, 22 Nisan 1898 – Mısır Kahire

17-Modern bir matbaada yayımlanmış ilk Kürtçe kitap: "Mewlîdê Nebî" (Peygamber Efendimiz'in Mevlidi), 1899 yılında Diyarbekir Litografya Basımevi tarafından 400 adet basılmıştır.

18- İlk Kürt cemiyeti: Kürdistan Azm-i Kavî Cemiyeti, 1900 İstanbul

19- İlk Kürt kadın cemiyeti: Kürt Teali Nisvan Cemiyeti, 1919 İstanbul

20-İlk Kürt öğrenci cemiyeti: Kürt Talebe Cemiyeti (Hêvî), 1912 İstanKürtlerin ilk modern tiyatro teksti olarak kabul edilen ''Memê Alan'' 1918’de Ebdurrehim Rehmîyê Hekarî'nin yazdığı oyundur

21-İlk Kürtçe piyes: ''Birîna Reş'' (Kara Yara) -1959’da Musa Anter- Harbiye Askeri Cezaevi’ndeki hücresinde yazdı.

22-Türk Tiyatro ve Sinemasında Kürt karakterlerin işlendiği ilk oyun: 1977’de "Deprem ve Zulüm"

23-Oscar’a aday gösterilmiş ilk Kürt filmi: "Şîwenî Befir"

24-İlk Kürt romanı: Erebê Şemo "Şivanê Kurd"

25-"Mem û Zîn" adlı eseri Fransızca’ya çeviren kişi Dr. Nurettin Zaza’dır. (1988’de Lozan’da vefat etti)

26-Türkiye'de İlk Kürtçe klipi çeken: Ferhat Tunç

27-İlk Kürt filmi: 1926 yılında Kürt kadınlarının durumunu ekranlara getiren "Zerê" adli film çekildi.

28-İlk Kürtçe çizgi roman:“Mirina Jaro” (Jaro’nun Ölümü), yazan Mamê Elî çizen Levent Özkan

29-Kürt çocuklarının ilk çizgi roman karakteri: "Guldexwîn", yazan İbrahim Sediyani çizen Zişan Özeke (21 Mart 2012- Siirt'ten Öte Haber Kültür Sitesi)

30 -İlk Kürt Film Günleri: Almanya’nın Köln kentinde düzenlendi. Kürdistan Öğrenciler Birliği (YXK) ile Baran Kültür Evi'nin ortaklaşa düzenlenen 1. Köln Kürt Film Günleri, 30 Eylül 2006'da yapıldı.

31-Kürdistan'a matbaanın girişi: Osmanlı döneminde 1856 yılında Erzurum'da kurulan matbaa, Kürdistan topraklarındaki ilk matbaadır.

32- İlk Kürt matbaası: Kürdistan Gazetesi Matbaası, 1898 Mısır Kahire

33-Modern anlamdaki ilk Kürt matbaası: Huseyîn Huznî Mûkriyanî, 1915 Halep

34-Yasal olarak çıkan ilk Kürt gazetesi: Kürt Teâvun ve Terakki Gazetesi, 1908 İstanbul

35- İlk Kürt yayıncılığı: Ermenistan’da 1921 yılında "Roja Teze" isimli bir gazetenin yayınlanmasıyla.

36- İlk Kürt müzik grubu: Koma Wetan, 1970 (Rock grubudur)

37- Kürtlerin ilk enstitüsü: Paris Kürt Enstitüsü

38- İlk Kürdoloji çalışması: İtalyan Maûrîzîo Garzonî ("Rêziman û Ferhenga Zimanê Kurdî")

39- Akademik dilin Kürtçe olarak kullanıldığı ilk üniversite 1968 yılında kurulmuş olan Süleymaniye Üniversitesi'dir

40- İlk Kürtçe hikaye: 1840’lı yıllarda Mela Mehmûdê Beyazîdî, "Mem û Zîn"in izinden bir öykü yazarak, bugünkü manada yazılı ilk öyküyü kaleme almıştır. Ayrıca Fuat Temo’nun "Roja Kurd" dergisinde kaleme aldığı “Çîrok” başlıklı hikayeler de modern Kürt öykücülüğünün en gelişkin ilk örneklerindendir.

İ41-lk Kürtçe makale: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nce hazırlanan “Mukkadime” adlı dergi yayımlandı. Dergide biri Kürtçe olmak üzere toplam 12 akademik makale yer alıyor.

42- Mern anlamda eser veren ilk Kürt şairi: Ebdullah Goran’dır. (Halepçe 1904-1962)

43- İlk Kürt Kütüphanesi: Kitêbxanêya Kurdî – İsveç-10 Ekim 1997

44-İlk Kürtçe Bitki Adları Sözlüğü - Mehmet Fırat tarafından çıkarıldı- Şubat-2013